Việt Nam từ lâu đã khẳng định vị thế là quốc gia xuất khẩu sắn lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Thái Lan, với sản lượng hàng năm vượt 10 triệu tấn củ tươi từ khoảng 530.000 ha diện tích trồng.

Kim ngạch xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn thường dao động từ 1 đến 1,4 tỷ USD mỗi năm, đóng góp không nhỏ vào nền kinh tế nông nghiệp. Tuy nhiên, bức tranh ngành sắn không còn quá sáng sủa khi số liệu mới nhất cho thấy, trong 10 tháng đầu năm 2024, Việt Nam chỉ xuất khẩu được 2,1 triệu tấn sắn và sản phẩm từ sắn, đạt 948,7 triệu USD – giảm 13,8% về lượng và 7,7% về giá trị so với cùng kỳ năm 2023.

Dù giá xuất khẩu trung bình tăng lên 459 USD/tấn (tăng 7,1%), sự sụt giảm này phản ánh một thực tế đáng lo ngại: nhu cầu từ thị trường lớn nhất – Trung Quốc, chiếm tới 90-95% tổng lượng xuất khẩu – đang thay đổi.

Trong khi tinh bột sắn vẫn được ưa chuộng, sắn lát khô lại giảm mạnh, khiến hàng tồn kho trong nước tăng cao và giá cả nội địa chịu áp lực lớn.Nguyên nhân chính của tình trạng này nằm ở sự phụ thuộc quá mức vào một thị trường duy nhất. Trung Quốc không chỉ là “bạn hàng” lớn mà còn là yếu tố quyết định sự sống còn của ngành sắn Việt Nam. Khi quốc gia này giảm nhập khẩu sắn lát hoặc thay đổi chính sách thương mại, các doanh nghiệp Việt Nam lập tức rơi vào thế bị động.

Thêm vào đó, cạnh tranh từ Thái Lan – nước dẫn đầu về chất lượng và giá cả – ngày càng gay gắt. Với chi phí logistics cao và công nghệ chế biến lạc hậu, Việt Nam đang mất dần lợi thế. Hiện cả nước có hơn 140 nhà máy chế biến tinh bột sắn, công suất thiết kế đạt 13,4 triệu tấn củ tươi mỗi năm, nhưng thực tế chỉ hoạt động ở mức 9,3 triệu tấn. Nhiều nhà máy vẫn sử dụng công nghệ cũ, hiệu suất thấp, không tận dụng được phụ phẩm và có khả năng gây ô nhiễm môi trường – một bài toán chưa có lời giải triệt để.

Trước thực tế này, việc doanh nghiệp chế biến sắn chuyển đổi cơ cấu không còn là lựa chọn mà là yêu cầu cấp bách. Thay vì chỉ tập trung vào sản xuất sắn lát khô hay tinh bột thô – những sản phẩm giá trị thấp và dễ bị ảnh hưởng bởi biến động thị trường – các doanh nghiệp cần hướng tới chế biến sâu. Tinh bột biến tính, ethanol sinh học hay thức ăn chăn nuôi từ sắn là những sản phẩm có tiềm năng lợi nhuận cao hơn và ít cạnh tranh hơn. Chẳng hạn, nhu cầu tinh bột biến tính trong ngành thực phẩm và công nghiệp tại EU và Nhật Bản đang tăng mạnh, đặc biệt khi Việt Nam được hưởng hạn ngạch miễn thuế 30.000 tấn/năm theo Hiệp định EVFTA.

Đây là cơ hội để doanh nghiệp thoát khỏi vòng xoáy phụ thuộc Trung Quốc và mở rộng sang các thị trường mới như Hàn Quốc, Đài Loan hay Malaysia – những nơi dù chỉ chiếm tỷ trọng nhỏ nhưng đang có dấu hiệu tăng trưởng.

Chuyển đổi cơ cấu không chỉ dừng ở sản phẩm mà còn phải đi đôi với nâng cấp công nghệ. Các nhà máy cần đầu tư vào dây chuyền hiện đại, áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn để tận dụng phụ phẩm như bã sắn, nước thải thành phân bón hoặc nhiên liệu sinh học.

Thái Lan đã làm rất tốt điều này, khi mỗi tấn sắn của họ tạo ra giá trị cao hơn Việt Nam tới 20-30% nhờ công nghệ tiên tiến. Nếu không thay đổi, doanh nghiệp Việt Nam sẽ tiếp tục bị tụt hậu, đặc biệt khi Đề án “Phát triển bền vững ngành hàng sắn đến năm 2030, tầm nhìn 2050” của Bộ Nông nghiệp đặt mục tiêu kim ngạch xuất khẩu 1,8-2 tỷ USD vào năm 2030. Để đạt được con số này, không thể dựa vào cách làm cũ.

Tuy nhiên, chuyển đổi không phải là chuyện dễ dàng. Chi phí đầu tư ban đầu cho công nghệ mới có thể lên tới hàng triệu USD, trong khi nguồn vốn của nhiều doanh nghiệp nhỏ còn hạn chế. Biến động giá sắn – từng giảm xuống còn 2.500-3.000 đồng/kg tại Tây Ninh vào cuối năm 2023 – cùng tác động của biến đổi khí hậu như mưa lũ kéo dài làm giảm chất lượng nguyên liệu cũng là thách thức lớn. Dù vậy, đây là con đường tất yếu. Nếu cứ giữ nguyên cơ cấu sản xuất truyền thống, doanh nghiệp không chỉ đối mặt với nguy cơ thua lỗ mà còn bỏ lỡ cơ hội từ chính sách hỗ trợ của Nhà nước và quan trọng là tụt lại so với xu hướng tiêu dùng toàn cầu.

Ngành sắn Việt Nam đang đứng trước thời điểm quyết định hay nói cách khác là thời khắc cần phải thay đổi. Với tiềm năng từ vùng nguyên liệu rộng lớn và kinh nghiệm sản xuất lâu năm, việc chuyển đổi cơ cấu doanh nghiệp chế biến sắn không chỉ giúp ngành này vượt qua khó khăn hiện tại mà còn mở ra triển vọng phát triển bền vững trong tương lai. Những chỉ số dương trong hoạt động xuất khẩu có thể mang lại lợi ích trước mắt, trong ngày hôm nay, nhưng chỉ cần tâm lý thoả mãn, không chịu thay đổi, hệ luỵ sẽ đến nhanh chóng. 

Theo Doanh nghiệp & Thương hiệu